Unearthing the act of building

Mijn eerste samenwerking met BC Architects & Studies was toen we de tentoonstelling ‘The Act of Building’ maakten voor het Vlaams Architectuurinstituut (VAi) in deSingel in Antwerpen (2017). Het werd snel duidelijk dat BC geen gewone architectuurtentoonstelling wilde maken, maar de tentoonstelling wilden inzetten in het ontwikkelingsproces van een architectuurproject: een regiohuis voor natuureducatie op Fort V in Edegem. De tentoonstelling bestond in hoofdzaak uit vier demonteerbare houten mallen die later gebruikt zouden worden om on site gewelven uit blokken van lokale geperste aarde te creëren die de structurele basis vormen voor het regiohuis. De sculpturale elementen werden met gele spanners gemonteerd en waren, enigszins dramatisch verlicht, gedurende enkele maanden te zien op het terras van kunstencampus deSingel. In de wandelgang van deSingel toonde BC niet meer dan een wandrek met materiaalstalen, die hun experimenten met verschillende types aarde toonden, en de film die gemaakt werd tijdens de bouw van de bibliotheek in Muyinga, Burundi.

De rol van de architect

De bibliotheek in Burundi was het eerste project waar het jonge architectenbureau zijn tanden inzette. Het toonde meteen de filosofie en de benadering van architectuur die de praktijk van BC kenmerkt. De bibliotheek, die deel uitmaakt van een school voor dove kinderen, werd gerealiseerd met lokale materialen en technieken. Het project kwam tot stand na een diepgaande analyse van vernaculaire architectuur in Burundi en werd gerealiseerd door middel van een reeks workshops met gebruikers en studenten. BC nam de rol op van ontwerper, studiebureau, aannemer en producent van bouwmaterialen, en stak zelf de handen uit de mouwen op de werf. Bovendien gaven ze het project een eigen verhaal: de eucalyptusbomen en sisalplanten op de site werden gebruikt als grondstof voor de dakbalken en de reuzehangmat in het gebouw, twee verloren gewaande baksteenpersen van Belgische makelij uit het koloniale verleden werden weer van onder het stof gehaald, en de samenwerking met lokale vakmensen zorgde voor een heropleving van verloren gewaande lokale bouwtradities. De context van het project is schilderachtig: de prachtige rode aarde, het uitzicht op de Milles Collines en de kudde fotogenieke geiten werden beeldbepalend voor de bibliotheek in Muyinga.

De context zou de aandacht kunnen afleiden van de kern van het project, maar ook in de minder kleurrijke en door striktere regels en normen bepaalde West-Europese bouwcontext houdt de aanpak van BC stand. Hun eerste gerealiseerde project, Maison de Chasse uit 2012, leidde tot de eerste rammed earth workshop in België, die georganiseerd werd in samenwerking met CRATerre. De projecten in Muyinga en Edegem en de tentoonstelling in deSingel toonden de bijzondere benadering van het bureau al aan, en ook de installatie op de Biennale di Venezia in 2018 was opmerkelijk. BC toonde er enkel de tools die gebruikt werden bij het realiseren van de projecten (een mal van een boog uit de bioklas in Edegem, een baksteenpers en een metselkoord uit Muyinga, een mixer voor het maken van aardemengelingen, en enkele voorbeelden van formwork voor muren van stampleem) als een pars pro toto voor hun experimentele benadering van het bouwproces.

BC onderscheidt zich op verschillende manieren van de meeste andere architectuurpraktijken: door de methodes die ze hanteren (workshops, internationale open source-netwerken, tentoonstellingen) en de grondstoffen die ze gebruiken (lokale, gerecycleerde, ecologische materialen); door de invulling van de rol van de architect in het bouwproces (als consultant, adviseur, mediator, onderzoeker, werfleider, aannemer) en het herdenken van de verhouding tussen opdrachtgever, ontwerper, vakman en gebruiker; en door de organisatie van hun bureau. De hybride-structuur van de organisatie legt de filosofie van het bureau bloot. De oprichters zijn overtuigd dat, om als architect een positieve impact te hebben op de maatschappij, ze de rol van de verschillende actoren in het bouwproces moeten durven bevragen. Experimenteren met de grenzen van de discipline is cruciaal. De oprichting van de vzw BC Studies (naast de bvba BC Architects) kwam voort uit een beperking in de Belgische wetgeving die de rol van de architect en de aannemer strikt van elkaar scheidt. Aangezien BC betrokken wil zijn in het volledige bouwproces, en de driehoek opdrachtgever – ontwerper – aannemer wil doorbreken, moest het bureau meer rollen kunnen opnemen dan enkel die van ontwerper.

BC Studies experimenteert met nieuwe processen en technieken, biedt consultancy aan rond bouwen met aardetechnieken, en organiseert workshops om expertise op te bouwen en te delen. Om te participeren in het volledige bouwproces werd de coöperatieve BC Materials opgericht, om een nieuwe omgang met bouwmaterialen te verkennen. De wisselwerking tussen de drie onafhankelijke, maar symbiotische organisaties stelt BC in staat om elke fase van het bouwproces te sturen. In deze aanpak tonen ze een duidelijke verwantschap met architectenbureaus als Case Design uit Mumbai (met wie ze in 2019 een workshop organiseerden als onderdeel van de tentoonstelling ‘The Craft of Collaboration’ voor het VAi) en Assemble uit Londen (met wie ze op dit moment het project voor Atelier Luma in Arles realiseren). Het experimenteren met bouwtechnieken en -processen staat centraal in BC’s visie. Enkele recente projecten illustreren de consistente aanpak in hun werk en de veelzijdigheid van hun benadering.

Architectuur als experiment

Wanneer je het Atelier van Pascal Marthine Tayou betreedt, en de kunstenaar je omringd door zijn werk vanuit een oude rieten fauteuil welkom heet, voel je meteen dat de omgeving klopt. BC verbouwde het complex van oude hangars in nauwe samenspraak met de Gents-Kameroense kunstenaar. De ingrepen van BC bleven beperkt tot het herstellen van de daken en de aanleg van een nieuwe vloer, het blootleggen van de stalen structuren, en het creëren van een geïsoleerd ruimte. Het langgerekte volume deelt het atelier op. Het creëert een ontvangstruimte en een publiek atelier aan de voorzijde en maakt je benieuwd naar wat er zich achter bevindt: tentoonstellingsruimtes met allerlei wonderlijke verzamelingen van kunstobjecten. De nieuwe balkvormige structuur is opgebouwd uit modulaire metalen rekken, die dienst doen als opslagruimte aan de buitenzijde, en als structuur voor een keuken, sanitair en slaapplekken aan de binnenzijde. De wanden van de ruimte werden opgebouwd uit kalkhennep. Aangezien de techniek erg arbeidsintensief is, deed BC opnieuw beroep op de beproefde techniek van de workshop. Tijdens Urban Construction Camp, waarbij de deelnemers op de site logeerden in tenten, samen aten, lezingen volgden en het volume in kalkhennep realiseerden, testte BC of deze methode van bouwen stand kon houden in de Belgische economische context (waar werkuren, transport en materialen erg duur zijn).

De workshops, die de prijs van het bouwen drukken, zorgen ook voor het versterken en overdragen van de expertise over lokale bouwmaterialen en -technieken. “We hopen om op termijn de hele bouwsector te veranderen”, lacht Wes Degreef tijdens een bezoek aan het Regiohuis in Edegem, maar hij meent het wel. In een oude hangar op het Fort van Edegem werd een volume opgebouwd uit blokken gestampte aarde. De gewelven werden gebouwd met behulp van de houten mallen uit de tentoonstelling ‘The Act of Building’ in Antwerpen. Voor het bouwen van de bioklas organiseerde BC twee workshops met lunchlezingen: een compressed earth blocks workshop die 19000 blokken uit lokale Boomse klei opleverde, en een workshop kalkhennep die in samenwerking met de gespecialiseerde aannemer Leemniscaat resulteerde in de bouw van een isolerende schil in kalkhennep. 150 vrijwilligers werden ondergedompeld in de craft van het bouwen en stonden mee in voor de realisatie van het project.

Bij projecten van andere ontwerpers trad BC op als consultant in het bouwen met aarde. De uitkijktoren van de Gouden Lineaal in het natuurgebied Negenoord in Limburg is een mooi voorbeeld, en ook het project in openluchtmuseum Bokrijk toont de mogelijkheden van de methode van BC. “Maar we bereiken stilaan de limieten van wat je met workshops kan bereiken”, geeft Laurens Bekemans aan. De balans tussen het harde werk en de meerwaarde voor de deelnemers op het gebied van kennisoverdracht moet bewaard blijven. Want net dat delen van kennis in een (internationaal) netwerk staat centraal in de filosofie van BC. Zelf startten ze met het project in Burundi toen ze net afgestudeerd waren, en konden daarbij beroep doen op de kennis van experten in de traditie van rammed earth building zoals Martin Rauch, Anna Heringer en CRAterre.

In het project voor Atelier Luma in Arles, onderzoekt BC op dit moment samen met het Londense Assemble nieuwe manieren om te bouwen met lokale actoren en materialen. Atelier Luma is een denkdank, een plaats voor kennisuitwisseling, onderzoek en experiment, waar gefocust wordt op duurzaam gebruik van natuurlijke en culturele grondstoffen uit de bioregio. Er wordt geëxperimenteerd met lokale algen in het ontwikkelen van nieuwe soorten pleister, met het hergebruiken van landbouwafval, en met het uitbouwen van een circulaire economie. BC en Assemble stelden voor om er aan de slag te gaan als architects in residence. Ze exploreren de grondstoffen en het vakmanschap in de streek, ontwikkelen prototypes, en stellen hun resultaten telkens voor aan Atelier Luma in de vorm van een tentoonstelling. In Arles brengt BC alles samen wat hen als bureau bijzonder maakt, en tonen ze de meerwaarde van de synergie tussen BC Architects, BC Studies en BC Materials. Het project illustreert dat circulair en low-tech bouwen tot de toekomstmogelijkheden behoort, àls de rol en de betrokkenheid van de ontwerper in het bouwproces radicaal veranderen.

Het hoofdkwartier van BC Materials in de Brusselse kanaalzone weerspiegelt de ambities die het bureau koestert voor de toekomst. Op een braakliggend terrein op een beeldbepalende locatie in Brussel verrees in 2019 de tijdelijke productie- en opslagplaats van BC Materials. Het gebouw is opgetrokken uit recuperatiemateriaal (betonnen tegels, stapelbare betonblokken, gerecupereerde zeecontainers) en is eenvoudig demonteerbaar en transporteerbaar. Achter het bescheiden uiterlijk van de hangar schuilt het manifest van BC. Het is veel meer dan een site waar bouwmaterialen gerecupereerd en lokaal geproduceerd worden. Het is een nieuwe organisatie die een ontmoetingsplek creëert om kennis en expertise over circulair, lokaal en biologisch bouwen te delen via workshops, lezingen en architectuurstudio’s, en die een kader biedt om te experimenteren met de toekomstige rol van de architect in het bouwproces.